Kada govorimo o istoriji Srpske pravoslavne crkve u Krnjuši, kao jednom od svjedoka da je ovaj kraj i ranije nastanjivalo pravoslavno stanovništvo, te njegovoj neprestanoj borbi za slobodu, na prvi mah moguće je primjetiti stalna nastojanja naroda da se iznova podiže hram i nastojanja da se obnavlja nakon nedaća koje su ga zadesile.
        Nakon ankesije Bosne od strane Austrougarske carevine, te davanjem slobode vjeroispovjesti Srpskom stanovništvu i sveštenstvu počinje da se stvara jasnija slika o pogubnosti vladavine Otomanske imperije na hrišćanstvo u cjelini. Otvaranje štamparije Dabrobosanske eparihije i uključivanje lokalnog sveštenstva u njene publikacije, u velikoj mjeri doprinelo je da se istraže stare crkvine i objave svi ljetopisi tadašnjeg sveštenstva koji nam daju uvid u nastojanja stanovništva da podignu svoje bogomolje.

        Pored rada sveštenstva postoji i arheološka građa pohranjena u Zemaljskom muzeju u Sarajevu koja nam govori da su ovi krajevi bili naseljeni od pamtivjeka. Počev od Bronzanog doba i ilirskih plemena Mezeja i Japoda, o čemu svjedoče nađeni predmeti na okolnim brdima Gradini i Lisičijaku, a kasnije za prisustvo rimske civilizacije svjedoči postojanje nađenih stela i drugih nadgrobnih spomenika.

        Ako se vratimo malo bližem periodu neposredno prije i poslije Austrougarske okupacije i pogledamo zapise koji nam govore da su na području Krnjeuše nađene dvije stare crkvine
        Prva na posjedu tadašnjeg žitelja Stevana karanovića, druga na starom groblju.
Po mnogim pokazateljima ova prva mora biti nešto starijeg datuma. U narodu je ostalo sjećanje i pripovjedanje da je tu nekad bio manastir ali bez ikakvog valjanog dokaza koji bi potkrepio tu tvrdnju, osim gromile kamenja obraslog travom i zaraslog u šumu. Tek nakon što je Stevan Karanović odlučio da pravi kuću sa podrumom zakopavši koji metar u dubinu naleti na zid a raskopavajaući dalje zid poprimi oblik oltara okrenutog ka istoku i dva metra visokog. Po započetoj gradnji ambara nedaleko od oltara naletiše na nadgrobne spomenike od mekog kamena sa staroslovenskim natpisima i nešto metalnog novca. Narod pripovjeda da je nešto od tog kamena utrošeno za gradnju kule Kulenovića na gradini, jer je identičan kamen pronađen i u zidovima kule. Kula je prazna, ali je Kulenovići drže za uspomenu, Kulu ovdašnji narod zove crna kula, zato što je u njoj bio crni sud za hrišćane. Pored kule ima brdašce jedno, zove se vješala, i tu su hrišćani na mukama umirali.
        U spisima ne postoji detaljan geografski opis gdje se nalazila crkva, odnosno, kuća Stevana Karanovića ali po sjećanju starijeg stanovništva to bi bilo između sadašnje česme, kuće Iće Karanovića i ruševina zadružne kafane.

        Druga crkvina je na prostoru tadašnjeg starog groblja, gdje su jasno uočljivi obrisi crkve i oltara u visini od jednog metra i 60 centimetara, takođe okrenutog ka istoku. Oko crkve nađena je ploča od jednog metra izgrađena od mekog kamena, takođe sa staroslovenskim natpisima. Zbog jasno vidljivih ostataka na površini tla za pretpostaviti je da se ova crkva duže održala i da je stradala tokom Otomanskog perioda, a vjerovatno je i njen kamen kasnije korišćen za gradnju okolnih kuća i drugih objekata. Obzirom da su se tih godina, odnosno početkom 1900-te još vršili ukopi u tom groblju za pretpostaviti je da je to današnje staro Karanovo groblje.

        Period Turske vladavine očigledno je bio poguban po hrišćanske crkve a o prisustvu islamskog stanovništva na prostorima krnjeuše svjedoče i kule Kulenovića, muslimansko naselje u Zelnovcu, kao i ostaci muslimanskog groblja u Lastvama.

        U ondašnjem feudalnom sistemu prihvatanje islama značilo bi skoro apsolutno pravo na polaganje vlasništva nad zemljom i rajom, a tadašnji begovi su bili i gospodari života i smrti, baš kao što je to bio slučaj i sa begovskom familijom Kulenovića.
        Iz perioda neposredno prije Austrougarske aneksije nailazimo na zapis koji govori kakve su muke imali stanovnici sa silnim Kulenovićima, te možemo saznati kakavim domišljatim načinom su se poslužili da se oslobode samovolje Mehmeda bega Kulenovića, te nam zapis kaziva sljedeće:

        „U godini 1869. Pokraj vode izvora Rastovca načini Mehmed beg Kulenović kuću sa čardakom za svoje stanovanje a vodu i izvor prisvoji i zapovjedi: Ko god od seljana želi vode kući ponijeti mora vodarinu platiti u iznosu: jedno janje, sirac i oka ipo masla. Ko to nije imao nije smio vode sa izvora kući odnijeti. Biješe to veliki problem za siromašne seljane, pet godina su se mukom mučili i na razne načine domišljali nebi li se nameta kurtalisali.  Narod se obraćao popu Jovi Grbiću nebi li on šta uticao ali bez ikakva rezultata, sve dok jednom do popa ne naleti Vaso Vračarević. Vasi pravo prezime biješe Grbić od majke Marije Grbić, poznate vračarice iz Suvaje te otuda njega narod prozva Vračarević.

Pošto begu posljednjih nekoligo godina umrije nekoliko djece Vasi pade na um da nađu neku ženu i da odnese darove begovoj hanumi te da je uputi na Mariju vračaricu da joj vrača u ime njene djece što pomriješe. Složi se pop Jovo sa Vasinim predlogom te nakupi darova i pozva Joku, ženu Bože stupara te joj iznese predlog i dade joj bogatih darova da odnese begovoj hanumi da je malo utješi.

       Vješta, elegantna i otresita Joka zakuca na begovska vrata, te se hanuma obradova darovima kmetice i primi je na razgovor. Na početku se svima hvališe a na kraju zakuka zbog sudbine djece, te je Joka vješto uputi na Mariju vračaricu da bi ona vjerovatno razloga znala. Zaznavši za tu posjetu Mehmed beg Kulenović naredi da se odmah dovede vračarica i da čuju šta bi li im ona mogla kazati. Ugosti beg vračaricu kako dolikuje a ona vješta poče da vrača i saopšti slinom begu da je božiju volju prestupio te da je kuću i okućnicu sagradio na nekakvom hrišćanskom groblju i crkvi te da mu zbog tog sva nejač pomrije i da će sa svojom hanumom proći rđavo. Ne imade beg u to sumnje ni malo i još ga njene riječi proganjaše te predloži popu Jovi Grbiću da tu zemlju otkupi. Pop se tobož malo nećkao, veli ne smije od njegove braće, ostalih begova Kulenovića, te kad sazna da su i oni saglasni pristade da kupi zemlju. Još mu i beg naredi da zemlju moraju otkupiti za 125 dukata.
      Nekako Jovo sakupi dukate i uze kuću i dva dana okolnu oraću zemlju u crkveni posjed.“

I tako se te 1874. godine narod oslobodi teška nameta a parohija dođe do vlaništva nad čardakom i imanjem, što je do tada bio izuzetak.

        Nedugo zatim 1875. Godine podiže se buna te kuća sa čardakom strada, a par godina kasnije kad dođe carstvo Franca Josifa I Srbi se konančno oslobodiše Turskoga zuluma i nameta i riješiše da hram podignu.

        Dobijenu zemlju crkvena opština odluči da pod rentu dade, a 1888 sagradiše drvenu kuću za školu i bogosluženja, 1891 i crkveno zvono dobiše. Nedugo zatim uvidjevši da im ova zgrada ne može adekvatno namjeni i službi božijoj služiti žitelji Krnjeuše namjeriše novu crkvu praviti te materijal i dozvole pribavljati. Prvo biješe nesporazum o mjestu građenja nove crkve te na kraju odlučiše da je najprikladnije da bude izgrađena na sred parohije, nedaleko od stare crkvine.

       Dana 20 i petog, u Avgustu mjesecu ljeta gospodnjeg 1896 tog započe liturgija i osvećenje zvona a potom i temelja hrama. Hram posvetiše Uspenju presvete Bogorodice, a liturgiju su služili sveštenici Kosta Novaković i Nikodim Novaković uz prisustvo lokalnih vlasti i Fra Alonza Bralića, sveštenika rimokatoličke crkve u Krnjeuši. Po svršetku liturgije započe svečani objed i podizanje zdravica Njegovom visočanstvu Francu Josifu I što omogući srbima slobodu vjeroispovjedanja.
      Od dobrovoljnih priloga taj dan je sakupljeno 140 forinti, 45 novčića, 50 oka pšenice, 3 ovce i jedna koza. Od ranije rente crkvenog zemljišta prikupljeno je 1000 forinti i još 96 iz crkvenog imetka. Većina lokalnog srpskog stanovništva je priložila darove a bilo je darova i od katoličkih familija koje su se takođe naselile na ove prostore. Godine 1901. Hram je osveštao prvi mitropolit Banjalučko – bihaćke mitropolije gospodin Evgenije Letica.

        Hronološki prateći hram postoji arhivska građa u kojoj se u kratkim crtama navodi da je novi hram, a sada postojeći, podignut i osveštan 1912. Godine. Osveštao ga je mitropolit Vasilije Popović. Izvor ne navodi šta se desilo sa prvobitnim hramom podigutim 1896 godine a navodi da je postojao. Takođe na zvoniku postojećeg hrama, kojeg evo ovdje gledamo, postoji podatak da je podignut 1893. godine.  U sjećanju naroda ne nalazi se podatak da je postojao stari i novi hram, te je vjerovatno riječ o grešci u istorijskom izvoru i na natpisu na zvoniku te je ovdje riječ o istoj građevini iz 1896. godine.

        Početkom 2. Sv rata dolazi do zauzimanja Krnjeuše tokom Ustaša, a njihova nedjela zadesila su i crkvu, koja je tada zapaljena, zvono koje je palo tokom požara kasnije je prebačeno na brdo Buban između Krnjeuše i Risovca. Podignuto je na drvenu skelu i služilo je za uzbunjivanje stanovništva ukoliko bi naišle ustaške ili njemačke snage. Komunistička partija preuzima glavnu ulogu u odbrani zemlje a po okončanju rata Jugoslavija postaje komunistička zemlja. Komunistička vlast nije nastojala da pripomogne popravku hrama, naprotiv u velikoj mjeri je onemogućavala isto, stanovni štvo odvraćalo od crkve i religije u cjelini a sveštenstvo izvrgavali ruglu kad god su mogli.
       Sedamdesetih godina pokušana je obnova hrama ali radovi silom prilika stadoše i takva devastirana crkva stajala je sve do kraja osamdesetih godina, kada dolazi i do formiranja Eparhije BIhaćko-petrovačke.
        1988 i 1989. Godine uz nesebičnu pomoć Krnjeuščana crkva se obnavlja a po sjećanju stanovništva posvećena je Sv. apostolima Petru i Pavlu. Kasnije kada je područni hram u Petrovcu podignut i posvećen apostolima Petru i Pavlu, krnjeušku crkvu posvetiše Uspenju presvete bogorodice.

Mada ovu tvrdnju ne podupire istorijska građa ali sjećanje naroda na taj period bilježi takve tvrdnje.

        Na čelo novonastale eparhije dolazi episkop g. Hrizostom, po rođenju Rajko Jević iz Vođenice, koji se odmah prihvata teška posla, odnosno obnove porušenih hramova ta teritoriji cijele parohije, a kojih je u takvom stanju bilo mnogo. Nedaće građanskog rata u BiH nisu zaobišle ni crkvu u Krnjeuši a kamoli cijelu eparhiju.

Nakon septembra 1995.godine kada se narod dade u izbjeglištvo, pod pretnjom po sopstveni život, crkva ostade sama u pustoj Krnjeuši i tada ponovo biva devastirana. Takva opustjela i devastirana ostade da odoljeva zubu vremena sve do povratka sveštenstva i naroda u eparhiju, odnosno Krnjeušu. Pred Episkopom Hrizostomom je ponovo isti zadatak, podignuti devastirane i porušene hramove opet na površini cijele eparhije i to takoreći u uslovima odustva slobode kretanja, a poznato nam je da je episkop Hrizostom bio izložen torturi prilikom upada i pljačke u eparhijskom domu gdje je stanovao.

      2001 je započeta obnova hrama koja se završila osvećenjem 22. Septembra 2002. Godine.
Hram su osveštali mitropolit dabrobosanski G.Nikolaj, episkop bihaćko-petrovački G. Hrizostom i episkop mileševski G.Filaret. Hram je ponovo posvećen Uspenju presvete Bogorodice a tako je ostalo i do dana današnjeg. Pored hrama postoji i parohijski dom i stan za stanovanje sveštenika koji su takođe obnovljeni i privedeni namjeni. Episkop Hrizostom je po obnovi svoje eparhije prešao u Zvorničko-tuzlansku eparhiju a kasnije je ustoličen u Mitropolita Dabrobosanskog sa sjedištem u Sarajevu.

        Za razliku od prethodne obnove ovaj put je obnova urađena mnogo kvalitetnije. Umjesto starih metalnih ulaznih vrata postavljena su kvalitetna drvena vrata. Ikonostas je urađen od drveta sa Ikonama urađenim tehnikom pirografije koje su djelo umjetnika i majstora svog zanata Slobodana Bobe Novakovića. Mnoge ikone darovane su crkvi od strane mještana Krnjeuše. Pored ikonostasa hramom dominira ukrasni luster, odnosno polilej. Takođe pod je prekriven podnim pločicama a izrađen je i prikladan prostor za paljenje svijeća.

        Kada je riječ o sveštenstvu ove parohije prvi sveštenik za koga se zna bio je pop Pilip Karanović, on se doselio na prostor Krnjeuše negdje oko 1800 te godine, i to prvo u veliko a potom u malo selište. Negdje oko 1821. Godine osumnjiče turci popa Pilipa da sprema pobunu te ga uhvate i odvedu na prkose i tu ga o krušku objese. Tu je visio sve do noći dok nisu došli njegovi najmiliji i krišom ga odnijeli i pored kuće gdje je živio sahranili.
Od 1821-1861 sveštenih je bio njegov sin Trivun Karanović.
Nakon Trivuna od 1861-1867 sveštenik je bio Trivunov brat Damjan karanović. Karanovići su poznata tradicionalno sveštenička familija koji su na prostor Krnjeuše naselili iz sela Boobljusci pokraj Drvara. Važno je spomenuti da su iz ove familije i parohije Krnjeuša potekli i poznati Srpski vojvoda pop Stevan karanović i njegov brat od strica Pop Đoko Karan Karanović. Njih dvojica su poznati i aktivni učesnici gotovo svih buna protiv turaka i dobitnici su najviših ordenja i priznanja Srbije a i Rusije. Da je loza Karanovića i dalje tradicionalno sveštenička porodica svjedoči i sadašnji episkop Eparhije Bihaćko-petrovačke vladika Sergije Karanović.
Od 1867 – 1903 sveštenik je bio ranije pomenuti pop Jovo Grbić, porijeklom iz sela Račić.
Nakon Jove od 1903-1909 službovao je sveštenik Jovan Zorić
Zatim od 1909-1910 sveštenik je bio Toma Milanović iz Petrovca
Od 1910 pa narednih desetak godina sveštenik je bio Prota Petar Rađenović iz Osredaka. On je bio jedan od najboljih saradnika Jovana Cvijića u njegovim antropološkim proučavanjima. Dao je nemerljiv doprinos istraživanju porekla stanovništva i drugim etnografskim odlikama našeg kraja.

Početak II Sv. rata sveštenik je bio Drago Savić, a nakon rata Rajko Dakić. Sedamdesetih godina stade pop Rajko skupljati sredstva za obnovu crkve, podignu se krov a pop Rajko pade sa skele te se povrijedi pa izgubi moć govora, koji mu se kasnije vrati ali ipak ne biješe dovoljno spreman da vrši službu gospodnju te Krnjeuša ostade bez stalnog sveštenika.
Tako je sve bilo do kraja 80-tih godina, kada u parohiju dolazi sveštenik Miladin Savić. Miladin biješe sposoban i vispren u društvu te brzo poprimi simpatije Krnjeuščana, mada u parohiju dođe u vrijeme kada poluge komunizma počeše slabiti a jačati one nacionalne koje mu dadoše jednu od glavnih uloga u društvu. Ta uloga mu biješe iskušenje veliko na kome pade te ubrzo napusti parohiju.
Nakon Miladina u parohiji je službovao  Vasilije Mandić, rodom iz Pakraca. Ratne nedaće u Republici Srpskoj Krajini ga dovedoše u našu parohiju a on u poznim godinama i sa narušenim zdravljem moradoše predati parohiju drugom svešteniku pa ga zamnjeni sveštenik Dragan Škalonja, koji sa Krnjeuščanima podijeli nedaće rata te u sveopštem zbjegu naroda napusti Krnjeušu.

Po povratku Srpskog stanovništva u Krnjeušu u parohiji je povremeno i po potrebama služvovao sveštenik Krstan Macanović. Krstan ne biješe baš prihvaćen od parohijana, te službu u parohiji ponovo poče vršiti Dragan Škalonja. U nastojanju da se konačno i dugoročno riješi pozicija sveštenika u parohiju dolazi službovati mladi sveštenik Nikola Arkukla, nakon par godina mijenja ga Predrag Crepulja koji se ne zadržava dugo i na upražnjeno mjesto postavlja se takođe mladi sveštenik Nemanja Balaban.

Pripremio: Bane Obradovic. Decembar 2018.