Utvrđene i pretpostavljene podzemne veze Petrovačkog polja na bazi bojenja i terenskog istraživanja.

Petrovačko polje je smešteno između reke Une na zapadu, Sane na istoku i Unca na jugu. Jugozapadnu i južnu granicu polja čini planina Osječenica, na jugoistočnoj strani je Klekovača, sa istoka je Srnetica i Bravsko polje. Sa severne i severozapadn estrane granica polja je određena planinom Grmeč, a sa zapadne strane je planina Lupina.
Površina Petrovačkog polja je 202,64km2, a nadmorska visina ravni polja je od 520 do 720m.
Podzemne vode u Petrovačkom polju imaju karakter voda u kršu. To je pre svega uslovljeno geološkim sastavom, petrografskim osobinama stena i njihovom velikom fisuracionom moći.
Prema hidrološkim karakteristikama, oblast Petrovačkog polja je moguće podeliti na, slabo vodopropusna područja, i veoma vodopropustna područja. Slabo vodopropustna područja su na kontaktu ravni poetrovačkog polja sa ograncima Grmeča. Ovaj predeo je delom vododrživ, jer se na južnim padimana Grmeča javljaju i klastične stene (paleogene starosti), za koje su vezani mnogobronji izvori. Od ovih izvora se formiraju dva veća vodotoka Suvaja i Vođenica. Druga oblast koja bi se mogla uvrstiti u slabo propustna područja je predeo jugoistočnog dela polja (Drinić, Bukovača, Bare), gdje su zaglinjeni dolimiti (jurske starosti) uslovili pojavu brojnih izvora čije vode koritom Japage otiču prema Medenom polju.

Sva ostala područja petrovačkog polja su vodopropustna. Pojava stalnih izvora i vrela u ovim područjima je retka. Jedinstvena izdanska voda u Petrovačkom poju ne postoji jer su Karbonatske stene ispresecane pukotinama i sva voda koja padne na takvu stensku masu ponire duž tih pukotina. Te pukotine se proširuju u podzemne šupljine i kanale i stvaraju splet podzemnih sistema. Dalja cirkulacija podzemnih voda nastavlja se tim kanalima.

Kod kretanja podzemnih voda u Petrovačkom polju, najprihvatljivija je teza o postojanju više hidrografskih veza i to:
1. Severozapadni i jugoistočni obod Petrovačkog polja, koji pripada oblasti delimično propusnog područja.
2. Jugozapadni i zapadni, kao i veći deo ravi Petrovačkog polja, koji pripadaju oblasti propusnog područja.

Oblast koja je označena kao delimično propusno područje, svojim većim delom ili pak delom na većoj apsolutnoj visini, pripada mahom zoni vertikalnog kretanja periodskih tokova. U polju, to su gornji tokovi Vođenice i Suvaje ispod Grmeča. Na jugoistočnom obodu Polja (Kozila) Između Srnetice i Klekovače, pripadaju ovoj zoni cirkulacije. Deo ove oblasti na nižoj apsolutnoj visini, odnosno svojim položaje se nalazi na kontaktu ravni Polja sa planinskim stranama, pripada približno zoni horizontalnog kretanja periodskoh tokova.

Oblast koja je označena kao propustno područje, svu vodu propušta u krečnjačko podzemlje, putem izduha, pukotina, ponora i ponorskih zona. Kuda otiče voda Petrovačkob polja, čineći ovaj predo površinski bezvodnim.

Utvrđivanje podzemnih hidrografskih veza ima vešestruki interes. Jedna od karakteristika kraških terena je odsutnost površinskih tokova, dok podzemlje obiluje vodom S obzirom na tu karakteristiku, problem razvoda vode u kršu oduvek je interesovao ispitivače ovih predela. Ako bi rezimirali, onda možemo zaključiti da vode Petrovačkog polja podzemnim hidtografskim vezama otiču prema tri slivna područja i to: slivno područje Unca, slivno područje Sane i slivno područje Une.
Vododelnice se nalaze u ravni Petrovačkog polja. Jugoistočni deo se odvaja prema Sani, središnji deo prema Uncu i severozapadni deo prema Uni.

Iz čisto praktičnog razloga podzemne veze su od višestrukog značaja. Na vrela kojima se pojavljuje poniruća voda, za svoje potrebe upućeno je više stotina stanovnika ovog predela. Ako znamo da je moguća kontaminacija vrela putem podzemne hidrografije, onda je svakako od velikog značaja i saznanje odakle dolazi voda, koja se pojavljuje na vrelu, koja snabdeva stanovništvo za sve njegove potrebe. Ta kontaminacija je „u ratu slučajna i namerna“, a u miru isključivo nemarna.

Za razmatranje ove problematike izvršeno je bojenje na ponorima Petrovačkog polja i to u sledećim ponorskim zonama:
1. u jugoistočnom delu polja, na ponoru sela Drinić.
2. u središnjem delu polja, u ponorskoj zoni reke Japage.
3. u severozapadnom delu polja, na ponoru u selu Risovac. * Bojenje je izvršeno drugom polovinom sedamdesetih godina, u organizaciji Republičkog Insitituta zua geološka istraživanja iz Sarajeva za potrebe studije: Hidrološke odlike sliva reke Une.
Rezultati bojenja nisu u potpunosti prikazani jer spadaju u domen poverljivih podataka.

Hidrografske karakteristike i hidrografske veze utvrđene na bazi bojenja.

Svi površinski tokovi u Petrovačkom polju su ponorskog tipa. Najveći površinski tok u polju je vodotok Japaga. Pored Japage pojavljuju se manji vodotoci: Mrčaj potok, vodotoci ponorske zone Kolunić, periodski tok Suvaja, periodski tok Vođenica, Bjelajski potok i vodotoci u Risovcu. Japaga izvire u jugoistočnom delu polja, Izvorišna oblast ove reke su ogranci Klekovače, Smer toka Japage je jugoistok-severozapad. Vodotok ove reke završava se aluvijalnim ponorom, u selu Revenik. Ponor je u obliku jezera, promenljive površine i dubime (za vreme terenskog istraživanja 24. avgusta 1976. godine dužina mu je iznosila 20m, a širina 12m, dok dubina nije prelazila jedan metar). Mračaj potok je takođe u jugoistočnom delu polja. Potok teče prema Vedrom polju (manji dio Petrovačkog polja).  Periodska rečica Suvaja i susedna Vođenica izviru na Grmeču

Izvorište Suvaje je na oko 1100m apsolutne visine. Za vreme, kada koritom ovog vodotoka protiče najviše vode, Suvaja dolazi do Medenog polja (središnji dio Petrovačkog polja). Vođenica izbija ispod Željeznika. U vreme maksimalnog vodostaja potok gubi vodu u Trnjacima. Bjelajski potok je jedini potok u području Osječenice. Po svojoj prilici začetak ovog potoka je bezimeni ponorski potok u Malim Stijenjanima. Bjelajski potok završava svoj površinski tok u ponorima Bjelajskog polja, nasuprot Trnjacima. U Krajnjem severozapadnom delu Petrovačkog polja su kratki bezimeni tokovi u selu Risovcu.

Najduža ponornica Japaga gubi vodu u ponorskoj zoni koja se prostire od sela Bare, preko sela Revenik do Medenog polja. Za vreme maksimalnog proticaja ona gubi vodu u Medenom polju. U vreme bojenja kota poniranja bila je na 620m. Obojena voda se pojavila na crnom vrelu u dolini Unca na 340m nadmorske visine. Vrelski kanali su niži od kote poniranja 280m. Pravolinijska udaljenost je 16 km. Orografsko razvođe između Petrovačkog polja i Unca je planina Osječenica.

Druga utvrđena podzemna hidrografska veza u ovom polju je veza ponora Drinić sa vrelom Sanice. Ponor u Driniću je u krajnjem jugoistočnom delu Petrovačkog polja. Voda ovog ponora teče kroz krečnjačko podzemlje Srnetice, zatim ispod susednog Bravskog polja i Grmeča i izbija na vrelo Sanice. Sanica je leva pritoka Sane u koju se uliva na južnom obodu Sanske kotline. Pravolinijska udaljenost ponor-vrelo je 17km. Podzemni kanali ove veze položeni su duboko i prolaze ispod flišne serije grmečke sinklinale. Kod ove podzemne veze sagledava se da se orografsko razvođe ne podudara sa hidrografskim, već se javlja odstupanje, što je skoro pravilnost kod kraških terena. Planina Grmeč je u širem smislu, zanemarujući Bravsko polje, razvođe između sliva Sane odnosno Sanice i Petrovačkog polja. Ovom podzemnom vezom, utvrđenom bojenjem, dokazano je odstupanje tok razvođa u hidrografskom pogledu.

Ostaje nam da analiziramo još jednu hidrografsku vezu Petrovačkog polja utvrđenu bojenjem. Ovde se radi o vezi severozapadnog dela Petrovačkog polja sa vrelom Krušnice. Ponorska zona ove hidrografske veze je u ataru sela Risovac. Ponor je na 520 m apsolutne visine. Vode ovog ponora javljaju se na snažnom kraškom vrelu Krušnice, južno od Bosanske Krupe. Rečica Krušnica je pritoka Une u koju se uliva kod Krupe. Vrelo je na 154 m nadmorske visine. Pravolinijska udaljenost ponor-vrelo je 12,5 km, a vertikalna razlika 366 m. U krečnjačkom podzemlju obojena vode se zadržala sedam dana što je dosta vremena s obzirom na malu pravolinijsku udaljenost ponor-vrelo, što nas upućuje na veliko podzemno zadržavanje boje odnosno vode.

Pretpostavljene podzemne hidrografske veze na bazi terenskog istraživanja.

U Petrovačkom polju postoji još ponora za koje metodom bojenja nije utvrđeno gde se ta voda pojavljuje. Od tih većih periodskih tokova su Suvaja, Vođenica i Bjelajski potok. Od manjih vodotoka su bezimeni potoci u Kozilima i Malim Stijenjanima kao i Mrčaj potok.

U odnosu na položaj njihovih ponorskih zona mogla bi se pretpostaviti njihova podzemna veza. Pored položaja na to upućuju neki geomorfološki elementi u reljefu kao i istovremena zamućenost voda na ovim ponorima i na nekim vrelima.

Ponori potoka Suvaja za vreme visokog vodostaja smešteni su u Medenom polju. Medeno polje zajedno sa susednom Rastovačom je ponorska zona već opisane Japage, čije se vode pojavljuju u slivnomo podrčju Unca. U odnosu na pravac toka Suvaje njene doline i zajedničke ponorske zone sa Japagom za očekivati je da se i vode Suvaje pojavljuju, ako ne na Crnom vrelu, onda u kanjonu Unca, odnosno slivnom području Unca.

Periodski tok Vođenica za vreme visokog vodostaja gubi vodu u Trnjacima. Bjelajski potok pri istim hidrološkim uslovima gubi vodu u istoimenom Bjelajsko polju preko do Trnjaka. Konfiguracija terena upućuje nas na to da bi vode ovih potoka mogle imati podzemnu vezu sa vrelom Krušnice, kod Bosanske Krupe. Na ovu pretpostavljenu vezu upućuje i podatak, dobijene terenskim istraživanjem o zamućenosti vode. Zamućenost voda ova dva potoka može se dovesti u vezu sa zamućenosti vrela Krušnice. Posle pojave zamućene vode na ponorima ova dva potoka, nakon deset dana, pojavi se zamućena voda na vrelu Krušnici mada u to vreme na orografskom razvodu, odnosno slivnom području, određenim orografijom, Krušnice nije bilo padavina.

Reljefna situacija za manje tokove predodređuje na primer potočić u Kozilima da se podzemnim putem ta voda spaja sa ponorskom zonom u Driniću. Na osnovu istih parametara zaključujemo da se bezimeni potok u Malim Stijenjanima pojavljuje na vrelima Bjelajskog potoka. Vode potoka Mračaj se gube u Vedrom polju, čije podzemne veze bojenjem nisu utvrđene, a nema dovoljno elemenata da bi se sa bližom sigurnošću pretpostavile na bazi terenskih istraživanja.

Ove podzemne pretpostavljene veze moramo posmatrati sa rezervom jer kretanje podzemih voda u kršu mogi i da iznenade. Ovi elementi za pretpostavljene podzemne veze mogu samo da posluže na kojim vrelima u slučaju bojenja ovih ponora bi trebalo postaviti osmatrače.

 Izvor:
„Petrovačko polje“ (geomorfološko – hidrološka proučavanja. Novi Sad, 1981.godina.
Autor: Dr. Rade Davidović, PMF Novi Sad, institut za geografiju.
Časopis „Naš krš“ godina 1990. XVI, 28-29.
Autor: Dr Rade Davidović.